Ambit - w budowlach sakralnych obejście wokół prezbiterium ramienia transeptu.

Absyda (apsyda) - otwarta do wnętrza dobudówka o planie półkolistym lub wielobocznym, kończąca prezbiterium, nawę, kaplicę lub dodana do ramienia transeptu.

Aediculum - obramienie drzwi, okna, nagrobka itd. w formie segmentu porządku architektonicznego o dwóch półkolumnach lub pilastrach, zwieńczonego frontonem.

Alkierz - pierwotnie małe pomieszczenie w narożu budynku, później również mała, wyodrębniona w bryle narożna dobudówka (zwłaszcza dworu szlacheckiego).

Alkowa - wnęka, w której stoi łóżko, ozdobnie wydzielona z pokoju sypialnego.

Arabeska - linearny ornament o motywach wici roślinnej.

Archiwolta - profilowane, często ozdobne obramienie łuku - głównie nad portalami .

Arkada  - łuk wsparty na filarach lub na kolumnach.

Atlant  - postać męska podtrzymująca belki stropu, okapu, balkonu itp.

Attyka - niska ścianka ponad gzymsem koronującym budynek, rozwiązywana jako balustrada bądź zasłona poddasza; do drugiego rodzaju należy tzw. attyka polska, składająca się z rozczłonkowanej wnękami ścianki (fryz) oraz dekoracyjnego zwieńczenia (grzebień) z ozdobnego blankowania, wolut, obelisków, posągów itd.

Baptysterium - chrzcielnica, wyodrębniona część do obrządków chrzcielnych.

Basteja - nowożytna budowla obronna; przysadzista o dużej średnicy, zwykle okrągła lub wieloboczna, flankująca inne basteje i łączące je mury.

Bastion - nowożytna budowla obronna; przysadzista, pięcioboczna o głównej pozycji strzelniczej na górnej otwartej platformie.

Baszta - antyczna i średniowieczna budowla obronna; prostokątny występ muru, zwykle od niego nieco wyższy, otwarty od środka.

Baza - oprofilowana podstawa trzonu kolumny, pilastra lub filara.

Bieg - nieprzerwany ciąg schodów.

Blankowanie - zębate zwieńczenie muru obronnego, baszty itd., kryjące od zewnątrz chodnik lub pomost dla broniących.

Boniowanie - wywodzący się z rustyki dekoracyjny podział powierzchni muru za pomocą żłobków poziomych, ewentualnie również i pionowych, odcinających na ścianie pozorne ciosy.

Cios - kamień ozdobny do celów budowlanych w formie sześcianu.

Cokół - masywna podstawa kolumny, filara, posągu itd., bądź naśladująca jego formy wyodrębniona podbudowa ściany, również i pilastra.

Dach krokwiowy - dach skonstruowany z par pochyłych belek (krokwie), tworzących wraz z łączącą je dołem poziomą belką trójkątne wiązary.

Dach mansardowy - dach łamany, tzn. łamany w ten sposób, że górne jego płaszczyzny są mało pochyłe, a dolne strome i często kryjące użytkowe poddasze.

Dach polski łamany - polski odpowiednik dachu mansardowego, charakteryzujący się jednakową stromizną połaci, występował w niemonumentalnej architekturze miejskiej i rezydencjalnej co najmniej od poł. XVII w.

Faseta - we wnętrzu zaokrąglone przejście od ściany do sufitu, zwykle wyodrębnione profilowaniem.

Filar - masywna, pionowa podpora, wolno stojąca lub wtopiona w ścianę.

Fresk - malarstwo ścienne wykonane na świeżym tynku. Farba penetruje w mokry tynk zapewniając długotrwałość i stabilność techniczną obrazów.

Fronton (tympanon) - wywodzące się ze szczytów antycznych świątyń oprofilowane, trójkątne (rzadziej półkoliste) zwieńczenie zestawu porządku architektonicznego.

Fryz - 1. poziomy pas ornamentalny; 2. zobacz też porządek architektoniczny.

Głowica (kapitel) - dekoracyjnie opracowany wieńczący element kolumny lub pilastra.

Groteska - linearny ornament wici roślinnej, połączonej z festonami owocowymi, motywami architektonicznymi, maskami, przedstawieniami ludzkimi, zwierzęcymi itp.

Grzebień - zob. attyka.

Gurt (pas) - zgrubienie sklepienia w postaci płaskiego łuku, podłożonego jakby pod jego powierzchnię.

Gzyms - poziomy profil wieńczący porządek architektoniczny bądź w ogóle budowlę (gzyms koronujący), niekiedy również obiegający ściany dla zaakcentowania podziału na kondygnacje (gzyms kordonowy); zob. porządek architektoniczny.

Hurdycje - drewniany ganek obronny; zob. machikuły.

Kapitel - zob. głowica.

Kartusz - dekoracyjne tło i obramienie np. tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej lub innej eksponowanej płaskorzeźby.

Kaseton (skrzyniec) - na stropie, podniebieniu łuku lub sklepieniu element podziału na wgłębne pola, rozdzielone pasami, profilami lub żebrami.

Kolumna - podpora, posiadająca okrągły lub wieloboczny trzon, zwieńczony wyodrębnioną głowicą i zwykle wsparty na wyodrębnionej bazie.

Koncha - 1. wnęka półkolista w planie (np. absyda), sklepiona półkopułą; 2. półkopuła.

Krenelaż - patrz blankowanie.

Krypta - kaplica podziemna, często pod prezbiterium, bez okien, początkowo przeznaczona na przechowywanie relikwii, później także na cele grzebalne.

Kurtyna - odcinek muru lub wału obronnego pomiędzy basztami, bastejami lub bastionami.

Laska, laskowanie - 1. pionowy element podziału gotyckiego okna; 2. w profilowanym gotyckim obramieniu element okrągły, bardziej wyodrębniony i stanowiący osnowę jego kompozycji.

Latarnia - mała, przepruta oknami nadbudowa nad kopułą lub nad dachem.

Lizena - płaski pas dzielący pionowo ścianę.

Loggia - sklepione, wsparte na arkadach podcienie lub półotwarta galeria.

Lukarna - małe okienko w dachu - często w ozdobnym obramieniu, kryte ozdobny zadaszeniem.

Luneta - rodzaj sklepienia uzupełniającego sklepienie główne, a pokrywającego występy wnętrza, przestrzenie nad otworami itp.

Machikuły - murowany ganek wieńczący średniowieczne budowle lub mury obronne, wysunięty na wspornikach przed lico muru, z otworami do rażenia przeciwnika z góry; zob. hurdycje.

Maswerk - średniowieczne ażurowe wypełnienie ostrołuku okna (nadświetla lub płyciny), bardzo dekoracyjne - wykonane przeważnie w kamieniu.

Maszkaron - ekspresyjnie stylizowana maska ludzka lub zwierzęca.

Mezzanino - niskie piętro nad główną, wysoką kondygnacją budynku; niekiedy również małe, o poziomych proporcjach okienka tego piętra.

Moduł - podstawowa jednostka w systemie proporcji budynku (również porządku architektonicznego), o długości każdorazowo dobieranej do jego skali.

Nawa - w kościele wyodrębniona dla wiernych większa część budowli. Nawa poprzeczna nazywana jest transeptem.

Palladiański motyw - zob. serialna.

Pas sklepiony - zob. gurt.

Pawilon narożny - w architekturze pałacowej duża, czworokątna dobudowa narożna, wyodrębniona w bryle.

Piano nobile - główna reprezentacyjno-mieszkalna kondygnacja pałacu.

Pilaster - pionowy płaski element dekoracyjny ścian w formie pasa zwieńczonego głowicą i wspartego na bazie na podobieństwo kolumny.

Pinakiel - gotyckie dekoracyjne zwieńczenie skarpy, baldachimu itd. w kształcie wieżyczki najeżonej pąkami.

Plafon - obraz wstawiony w sufit lub malowany na nim.

Płycina - wgłębione pole o charakterze dekoracyjnym w ścianach, boazeriach, drzwiach itp.

Poliptyk - wieloskrzydłowy ołtarz, zob. tryptyk.

Portal - dekoracyjnie rozbudowane ujęcie drzwi lub bramy.

Portyk - przyjęty z fasady antycznej świątyni typowy motyw architektoniczny złożony z kolumnady i wieńczącego ją frontonu, występujący w postaci otwartego występu budynku bądź wstawiony w jego lico przed wgłębnym podcieniem jako portyk wgłębny, bądź też jako portyk ślepy, stanowiący tylko dekoracyjne rozczłonkowanie ścian.

Porządek architektoniczny - 1. Odrodzona w renesansie antyczna osnowa kompozycji architektonicznej, zestawiana z kolumn (lub pilastrów) i wiążącego ją górą poziomego belkowania, złożonego z leżących kolejno na sobie architrawu, fryzu i gzymsu; pięć zasadniczych odmian porządków architektonicznych: dorycki, joński, koryncki, toskański i kompozytowy różni się bogactwem i formą dekoracyjnego opracowania; 2. porządek mały ujmuje jedną kondygnację budynku; 3. porządek wielki (kolosalny) obejmuje więcej kondygnacji budynku.

Półkolumna - kolumna częściowo wtopiona w ścianę.  

Prezbiterium - w kościele wydzielona część dla kleru, przeważnie będąca przedłużeniem nawy.

Profil, profilowanie - element rozczłonkowania architektonicznego złożony z biegnących równolegle żłobków, wałków, listew, opasek, itd.

Przęsło - pionowy, zasadniczy składnik podziału ściany (zawarty między filarami, kolumnami itd.) lub sklepienia wyodrębnionego przez gurty czy wykształcone z nich żebra; również przestrzenny składnik wnętrza budynku ograniczony przez długość przęsła ściany i rozpiętość kryjącego je przęsła sklepiennego.

Przypora - odciążająca ściana dostawiona do filara po przeciwnej stronie niż spływające nań sklepienie; łuk przyporowy.

Rustyka - mur z wielkich ciosów o starannie obrobionych krawędziach, a w wewnętrznym polu półobrobionym, lub dekoracyjnie żłobionym, bądź też ociosanym na kształt szlifowanych drogich kamieni (rustyka diamentowa).

Ryzalit, zryzalitowanie - w elewacji budynku wysunięcie naprzód pewnej partii ściany.

Serliana (Palladiański motyw) - zestaw porządku architektonicznego o trzech przęsłach - bocznych, zamkniętych belkowaniem i środkowym nakrytym łukiem.

Sgraffito - dekoracyjna ściana polegająca na wyskrobywaniu zewnętrznych warstw suchego tynku i odsłanianiu warstw spodnich o kontrastowym - innym zabarwieniu.

Skarpa - filar dostawiony na zewnątrz budynku dla jego podparcia albo odciążenia rozporu wewnętrznego sklepienia.

Sklepienie - układy przestrzenno-konstrukcyjne:

- kolebkowe (kolebka) o formie leżącego półwalca;

- kolebkowe na pasach rozdzielone gurtami na przęsła;

- krzyżowe o formie dwóch przenikających się prostopadle odcinków kolebek;

- kolebkowo-krzyżowe o dłuższej kolebce przecinanej poprzecznie odcinkami kolebek;

- kolebkowe z lunetami z wciętymi po bokach odcinkami małych kolebek;

- trójdzielne założone na trójkącie przykrytym trzema przecinającymi się odcinkami kolebek;

- sześciodzielne powstałe z krzyżowego o zdwojonych bocznych odcinkach kolebki;

- żeglaste (żagiel, czeskie) powstałe z kopuły wtopionej w prostokątną podstawę;

układy dekoracyjne:

- krzyżowo-żebrowe o żebrach akcentujących linie przenikania kolebek;

- gwiaździste o dekoracyjnym rysunku gwiazd, tworzonych przez żebra na polach sklepienia żaglastego lub krzyżowego;

- sieciowe o dekoracyjnym rysunku siatki, tworzonym przez żebra na polach sklepienia kolebkowego z lunetami lub żaglastego;

- kryształowe o wiązkach drobnych ostrosłupów wcinanych w pole sklepienia żaglastego.

Skrzyniec - zob. kaseton.

Sterczyna - w architekturze gotyckiej pionowa laska zwieńczona uproszczonym pinaklem; sterczynowy szczyt o podziałach pola oraz sylwecie wzbogaconej sterczynami.

Strop - poziome przykrycie wnętrza budowli na układzie belek nośnych, zakrytych lub wyeksponowanych.

Supraporta - ozdobna płycina nad drzwiami, wypełniona płaskorzeźbą lub malarstwem.

Szczyt - przedłużenie w górę ściany dla zakrycia trójkątnego otworu poddasza.

Szkieletowa konstrukcja drewniana - drewniany szkielet słupów i belek, ukośnie usztywnionych, o przęsłach wypełnionych deskami, gliną lub cegłą.

Ślimacznica - zob. woluta.

Tęcza - (łuk tęczowy) - łuk oddzielający prezbiterium od nawy kościelnej.

Trakt - w budynku rząd pomieszczeń równej głębokości; trakty liczy się od głównej ściany frontowej, w stosunku do której biegną one równolegle; stąd określenia: dom jedno-, dwu- i trzytraktowy, trakt frontowy, tylny itd.

Transept - w bardziej rozbudowanych kościołach nawa poprzeczna pomiędzy prezbiterium i nawą (nawami) podłużną.

Tryptyk - ołtarz złożony z trzech skrzydeł - części środkowej - nieruchomej i bocznych - zamykanych "drzwi" ozdobionych rzeźbami i malarstwem.

Tympanon - 1. w arkadowym portalu półkolisty kamień nad prostokątnym wejściem; 2. zob. fronton.

Wątek - (wiązanie) - sposób układu cegieł lub kamieni w murach budynków.

Witraż - kompozycja barwnych szkieł okiennych połączonych obramowaniami ołowianymi.

Wole oczka - dekoracyjny motyw architektury antycznej i nowożytnej.

Woluta (ślimacznica) - skręcone spiralnie naroże głowicy porządku jońskiego, używane również jako samodzielny motyw dekoracyjny.

Wspornik - wysunięty z lica ściany mniej lub bardziej ozdobny profilowany element, podtrzymujący okap, sklepienie, posąg, itp.

Wykusz - bezpośrednio związany z wnętrzem, nadwieszony na zewnętrznej ścianie budynku wieloboczny lub prostokątny występ o ściankach potraktowanych jak okna i balustrady.

Wysklepki - pola sklepienia zawarte między liniami przenikania bądź między żebrami.

Zendrówka - bardzo silnie wypalona cegła o ciemnej barwie i często zeszklonej powierzchni.

Zrębowa (wieńcowa) konstrukcja - system budowy ścian drewnianych z poziomych bali, wiążących się w narożach.

Zwornik - kamień wstawiony w miejscu zbiegu żeber sklepiennych.

Żebro - profilowany element, przeważnie również o charakterze konstrukcyjnym, występujący wzdłuż linii przenikania się pól sklepienia i przenoszący obciążenia sklepienia na węzły konstrukcyjne.